Khu Di tích lịch sử Quốc gia đặc biệt Đền Hùng
Khu Di tích lịch sử Đền Hùng là Khu Di tích quốc gia đặc biệt và cũng là một trong những khu du lịch văn hóa tâm linh trọng điểm của tỉnh Phú Thọ, là nơi thờ các Vua Hùng đã có công dựng nước Văn Lang - Nhà nước đầu tiên của dân tộc Việt Nam. Với lịch sử hàng nghìn năm, nơi đây đã trở thành điểm hội tụ văn hóa tâm linh, tín ngưỡng, phong tục, thẻ hiện tình cảm, sự ghi nhớ công ơn dựng nước của các Vua Hùng và tinh thần đại đoàn kết của cộng đồng các dân tộc Việt Nam.
“Dù ai đi ngược về xuôi
Nhớ ngày giỗ Tổ mồng mười tháng ba”
Khu Di tích lịch sử Đền Hùng là một quần thể di tích bao gồm: Cổng đền, đền Hạ, chùa Thiên Quang, đền Trung, đền Thượng, lăng Hùng Vương, đền Giếng, đền thờ Tổ Mẫu Âu Cơ, đền thờ Quốc Tổ Lạc Long Quân.
Cổng đền: Được xây dựng vào năm Khải Định thứ 2(1917) theo kiểu vòng cuốn cao 8,50m, hai tầng 8 mài, lợp ngả ngói ống. Cổng có đề bức đại tự “Cao sơn cảnh hành”.
Cồng Đền Hùng
Đền Hạ: Được xây dựng trên nền móng cũ vào thế kỷ thứ XVII, kiến trúc chữ nhị gồm hai tòa: tiền bái và hậu cung. Tương truyền nơi đây, mẹ Âu Cơ sinh ra bọc trăm trứng, sau nở thành 100 con trai, nguồn gốc của cộng đồng người Việt, nghĩa “đồng bào”(cùng bọc) được bắt nguồn từ đây.
Đền Hạ
Chùa Thiền Quang: Được xây dựng vào thời Trần(thế kỷ XIII-XIV) có tên gọi là “Viễn Sơn cổ tự”; đến thế kỷ XV được dổi tên là “Thiên Quang thiền tự”. Kiến trúc chùa kiểu chữ công(工))gồm ba tòa là tiền đường, thiêu hương, tam bảo; chùa thờ Phật theo dòng Đại thừa.
Chùa Thiền Quang
Đền Trung: Được xây dựng theo kiểu kiến trúc chữ nhất(一), có ba gian quay về hướng Nam. Tương truyền đây là nơi Vua Hùng cùng các Lạc Hầu, Lạc Tướng họp bàn việc nước và cũng là nơi Vua Hùng thứ 6 đã nhường ngôi cho Lang Liêu - người con hiếu thảo sáng tạo ra bánh chưng, bánh giầy tượng trưng cho trời, đất.
Đền Trung
Đền Thượng: “Kính thiên lĩnh điện” (Điện thờ trên núi Nghĩa Lĩnh). Tương truyền rằng thời Hùng Vương, đền Thượng là nơi vua Hùng tiến hành nghi lễ tín ngưỡng cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, nhân khang vật thịnh. Thế kỷ XV đền Thượng được xây dựng lại theo kiến trúc chữ Vương (王)như ngày nay, với kiến trúc đơn giản. Tại khu vực đền Thượng còn có “Cột đá thề” tương truyền do Thục Phán dựng lên sau khi được Vua Hùng thứ 18 truyền lại ngôi để thề nguyện bảo vệ non sông đất nước mà Vua Hùng trao lại và đời đời hương khói trông nom miếu vũ họ Hùng.
Đền Thượng
Lăng Vua Hùng: Nằm ở phía Đông đền Thượng, có vị trí đầu gối sơn, chân đạp thủy, mặt quay theo hướng Đông Nam; tương truyền là mộ của Vua Hùng thứ 6. Xưa kia có thể là mộ đất, đến thời Tự Đức (1870) cho xây mộ, dựng lăng; đến thời Khải Định (1922) trùng tu lại. Lăng hình vuông, cột liền tường, có đao cong 8 góc, tạo thành 2 tầng mái, 2 bên có 2 câu đối “Lăng tẩm tự năm nào, núi Tản sông Đà, non nước vẫn quay về đất tổ; Văn minh đương buổi mới, con Hồng cháu Lạc, giống nòi còn biết nhớ mồ ông”.
Lăng Vua Hùng
Đền Giếng: Được xây dựng vào thế kỷ XVIII, kiến trúc kiểu chữ công (工). Trong đền hiện nay vẫn còn giếng Ngọc, tương truyềnlà nơi công chúa Tiên Dung và Ngọc Hoa (con gái vua Hùng thứ 18) thường soi gương, vấn tóc khi theo cha đi kinh lý qua vùng này. Hai bà có công dạy dân trồng lúa, trị thủy nên được nhân dân lập đền thờ phụng muôn đời. Tại đền Giếng, ngày 19/9/1954, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã gặp gỡ và căn dặn các cán bộ, chiến sĩ Đại đoàn quân Tiên Phong trước khi về tiếp quản Thủ đô Hà Nội: "… Các Vua Hùng đã có công dựng nước/ Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước…"
Đền Giếng
Đền thờ Quốc Tổ Lạc Long Quân: Nằm trong quần thể khu di tích lịch sử Đền Hùng, đền thờ Quốc Tổ Lạc Long Long cách núi Nghĩa Lĩnh về phía Nam khoảng 1km; được khởi công xây dựng năm 2007 đến tháng 3 năm 2009 hoàn thành, kiến trúc chữ đinh (丁), mái lợp ngói mũi hài, nền lát gạch bát, sơn son thếp vàng trên các thức kiến trúc gỗ. Trong đền có đặt tượng Đức Quốc Tổ Lạc Long Quân được đúc bằng đồng tư thế ngồi trên ngai, có trọng lượng 1,5 tấn, cao gần 2m. Đến với đền thờ Lạc Long Quân, du khách không chỉ thắp hương tưởng bái vị Quốc Tổ của dân tộc mà còn có cơ hội chiêm ngưỡng một công trình kiến trúc mang đậm nét cổ kính và tận hưởng khung cảnh hùng vĩ nơi đây.
Đền thờ Quốc Tổ Lạc Long Quân
Đền thờ Tổ Mẫu Âu Cơ: Được xây dựng trên núi Vặn cao 171m so với mực nước biển,là ngọn núi cao thứ nhì trong quần thể núi Hùng đúng với sự tích mẹ lên non, cha xuống biển. Đền cách núi Nghĩa Lĩnh về phía Bắc khoảng 2km, khởi công xây dựng từ giữa năm 2001 đến đầu năm 2005 hoàn thành. Trong đền có tượng Mẫu và hai tượng Lạc Hầu, Lạc Tướng được đúc bằng đồng với trọng lượng khoảng 2 tấn.Từ khu vực đền du khách sẽ được chiêm ngưỡng toàn bộ khung cảnh thành phố Việt Trì, xa xa là 3 dải sông Hồng, sông Lô, sông Đà uốn lượn như những con rồng ôm ấp chân núi mẹ. Đền Mẫu Âu Cơ ở khu di tích Đền Hùng không chỉ mang ý nghĩ linh thiêng là nơi thờ Tổ Mẫu của đất nước mà mà còn là một điểm thăm quan cho du khách thập phương khi về với đền Hùng.
Đền thờ Tổ Mẫu Âu Cơ